• RU
  • icon На проверке: 23
Меню

Навесная система трактора

  • Добавлен: 15.04.2018
  • Размер: 1 MB
  • Закачек: 0
Узнать, как скачать этот материал

Описание

навесная система трактора. диплом

Состав проекта

icon
icon 1-л А-2 (БМИ).cdw
icon 2-л А-1 (БМИ).cdw
icon 4-л А-2.3 (БМИ).cdw
icon 5-лист-ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Fluid-SIM дастурида принспиал схемаси _ Битирув малакавий иши.cdw
icon ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Fluid-SIM дастурида принспиал схемаси _ Битирув малакавий иши.cdw
icon МБИ.doc

Дополнительная информация

Контент чертежей

icon 1-л А-2 (БМИ).cdw

1-л А-2 (БМИ).cdw

icon 2-л А-1 (БМИ).cdw

2-л А-1 (БМИ).cdw
Осма механизмининг поз. 8 даги кронштейни тракторга поз. 6 даги иккита
йналтирувчи штифтлар ёрдамида макамланади.
Ктариш ричаглари валларда поз. 21 даги болтлар ва поз. 22 даги тирак
шайбалар ёрдамида фиксацияланади.
Механизма йиилгач поз. 11 даги гидроцилиндр штогининг йли текширилади.
Поз. 5 даги тортувчи болт макамланганда поз. 30 даги пружиналар пакети
мм дан ошмаслиги лозим.
Йииш даврида шарнирли бирикмалар консистент мой билан мойланиши шарт.
Битирув малакавий иши

icon 4-л А-2.3 (БМИ).cdw

4-л А-2.3 (БМИ).cdw

icon 5-лист-ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Fluid-SIM дастурида принспиал схемаси _ Битирув малакавий иши.cdw

5-лист-ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Fluid-SIM дастурида принспиал схемаси _ Битирув малакавий иши.cdw

icon ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Fluid-SIM дастурида принспиал схемаси _ Битирув малакавий иши.cdw

ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Fluid-SIM дастурида принспиал схемаси _ Битирув малакавий иши.cdw
Битирув малакавий иши
осма тизимининг Fluid-SIM
дастурида принспиал схемаси

icon МБИ.doc

График исмда ТТЗ-100 трактори осма тизимининг принцпиал схемаси трактори осма тизимининг йима чизмаси деталлар ишчи чизмалар амда Flued-SIM дастурида олинган натижалар графиги келтирилган.
Тушунтириш хати таркибига кириш конструкторлик блими итисодий блим экалогия блими ва хаёт фаолияти хавфсизлиги блими хулоса адабиётлар рйхати кирган.
Конструкторлик блимида ТТЗ-100 трактори техник тавсифи осма тизим вазифаси ишлаши ва тузилиши Flued-SIM дастури хаида маълумот хамда мустакамликка исоблари ТТЗ-100 трактори осма тизимининг Flued-SIM дастуридаги лойихаси келтирилган.
Итисодий блимда асосий техник-итисодий крсатгичлари исобланган.
Хаёт фаолияти хавфсизлиги исмида санитар-гигиеник шароитлар техника хавфсизлиги масалалари криб чиилган.
Экалогия блимида табиатни асраш масалалари криб чиилган.
Конструкторлик исми
1. ТТЗ-100 трактори техник тавсифи
2. ТТЗ-100 трактори гидравлик осма тизими тузилиши ва ишлаши
3. Гидравлик осма тизимининг адабиётлар бйича талили
4. Flued-SIM дастури ва унинг имкониятлари
5. МБИ мавзусини асослаш
6. Гидравлик осма тизимини Flued-SIM дастурида тади илиш услубияти
7. Flued-SIM дастуридан олинган натижалар талили
8. Гидравлик осма тизимнинг асосий параметрларини хисоблаш
аёт фаолияти хавфсизлиги исми .
Фойдаланилган адабиётлар рйхати ..
Тракторсозлик олдига йилган энг муим вазифалардан бири техника тараиёти ютулари асосида ишло хжалиги ишлаб чиаришидаги жараёнларни тла-ткис механизациялаштиришдан иборат. Трактор ва автомобилнинг пухта ва узо ват бенусон ишлашини таъминлаш тракторсозлик олдига йилган муим вазифалардан биридир.
Пахтачилик тракторлари гидравлик тизими замонавий тракторларнинг асосий таркибий исми блиб тракторчи менатини енгиллатиш ва унинг техник имкониятларини кенгайтиришга млжалланган бошарувчи амда ижро этувчи урилмалар комплексини з ичига олади. Ватанимиз тракторлари раобатбардошлилигини таъминлаш конструкциянинг мураккаблашувига унинг таннархи ошишига олиб келади. Бу эса масулот ресурсини оширишни талаб илади. Ресурсни оширишнинг асосий шарти - гидравлик тизим конструктив-технологик хусусиятлари ва ейилиш механизми орасидаги болиликни анилаш исобланади.
Тракторлар гидравлик урнатма тизими тараиёт тенденцияси уйидаги ривожланиш истиболлари ва йналишларини ажратиш имконини беради.
Ора рнатма механизмининг юк ктарувчанлигини трактор конструктив массасидан 07 09 фронтал рнатма механизминикини 03 035 марта ошириш.
Комбинацияли тортиш-илашиш ва рнатма урилмаларини кенг ллаш.
Агрегатлаш жараёнини соддалаштириш ва енгиллаштириш масадида рнатма тортиларига гидроцилиндрлар йиш ва рнатма механизмларини тез уланувчи тиркаш урилмалари билан жиозлаш.
Тракторлар гидротизимларининг солиштирма увватини мотор увватининг 30 40 % га етказиш ва ундан ошириш.
Тракторларда агрегатлаш воситаларини бошариш гидротизимларини з ичига олувчи бирлаштирилган (интегралли) бошариш гидротизимларини ллаш. Бунда тракторда рнатилган гидроурилмаларни исартириш ва лланиладиган умумий мой ажмини камайтириш исобига гидротизимдан фойдаланиш самараси ошади.
Гидротизимларда прогрессив гидроурилмалар билан биргаликда ижро механизмларининг тезлик режимларини ростлаш имкониятини берувчи ишчи ажми згарувчан (згарувчан унумдорликка эга) насосларни ллаш.
Гидроурилмаларни масофадан туриб электрон-гидравлик бошарувини кенг ллаш. Бунда борт комьпютерларини ллаш йли билан гидротизимлар иш режимини оптималлаштириш имконияти очилади ва тракторчи менати енгиллашади.
Барча ишло хжалик тракторларида увват олиш гидротизимларини лланилиши масадга мувофи блади.
Гидроагрегатларнинг юори сифат билан ясалиши хусусан золотникли жуфтликлар тиришни 2 марта камайтириш (12 16 мкм рнига 6 8 мкм) ни таъминлайди. Бунда гидротизимларда паст овушоликка эга суюлик ллаш имконияти туилади. Натижада гидролиниялардаги йотишлар сезиларли даражада камаяди ва гидроузатмаларнинг ФИК ортади.
Юори чанг ушлаш сиимига эга фильтрларни ллаш. Бунда ишчи суюлик тозалигини ва фильр элементини з ватида алмаштирилишини таъминловчи фильтлашдаги стабил ингичкалик ва фильрлаш элементлари ифлослигининг дистанцион индикациясини исобга олиш.
Агрегатлаш улайлигини ошириш масадида гидравлик осма тизимини тугмачали бошариш пультлари кенг лланилмода. Улар нафаат тракторчи кабинасига балки трактор ора илдираклари анотларининг бирига ёки иккаласига таши томондан рнатилади.
Битирув ишининг максад ва вазифалари. ар андай мамлакат итисодиётининг ривожланиши асосан машинасозлик саноати билан бевосита боли. Шу сабабли машинасозлик шунингдек тракторсозлик соасини тез ва сифатли тайёрлашда махсус лойихалаш дастурларининг рни беиёс хисобланади. Машина механизм ва конструкцияларни лойиалаш ватида турли параметрларни олдиндан талил илиш амма ват конструкторлар олдидаги асосий вазифалардан бири сифатида туради. Кейинги ватда кпгина муандислик ва махсус дастурларининг пайдо блиши туфайли компьютер инжиниринг термини пайдо блди. Компьютер инжиниринги – муандислик масалаларни компьютер дастурлари ёрдамида ечишдир. Лойиалаш ташкилотлари конструкторлик бюроларининг лойиалашга компьютер инжиниринги ёрдамида ёндошуви техник ечимларнинг тезда ечилиши масулот сифатининг ошиши менат ажмининг камайиши ва масулот таннархи камайишига олиб келади.
Мазкур битирув ишида менга ТТЗ-100 трактори гидравлик осма тизимини Flued-SIM дастури ёрдамида талил илиш максад килиб куйилган ва унга дастур ёрдамида тизимнинг принцпиал схемасини яратиш ва талил илиш вазифасини бажариш кузда тутулган.
1.ТТЗ-100 ТРАКТОРИ ТЕХНИК ТАВСИФИ
-расм. ТТЗ-100 трактори
ТТЗ-100 ТРАКТОРИНИНГ АСОСИЙ ТЕХНИК КРСАТКИЧЛАРИ
Трактор маркаси . ..
Эксплуатацион увватда ёнилининнг солиштирма сарфи .
Эксплуатацион увватда тирсакли вал айланишлар сони .
Ярим кожухлари бйича
Оирлик маркази координаталари:
Тупроа блган солиштирма босим
Аккумулятор батареяси .. ..
Юриш исми тури .. ..
Гидравлик тизим тури . .
Ора рнатма механизми .
2.ТТЗ-100 ТРАКТОРИ ГИДРАВЛИК ОСМА ТИЗИМИ ТУЗИЛИШИ ВА ИШЛАШИ
Трактор МТА таркибида фойдаланишда з вазифасини муваффаиятли бажариш учун иш жиозлари билан таъминланиши лозим.
Тракторларнинг иш жиозларига:
осма–рнатма ва тортиш–илашиш урилмалари;
гидравлик электрик пневматик чиариш увурлари ва бошалар киради.
Гидравлик осма тизими трактор мотори энергиясини турли ижро этувчи звеноларига узатиш ва трансформациялашга хизмат илиб йидаги масадларга млжалланган:
- рнатма машинани бошариш;
- тиркама машина унга рнатилган гидроцилиндр орали бошариш; тракторнинг гидравлик увват олиш тизими орали тиркама ва рнатма
- машина ишчи органларини аракатга келтириш;
- тиркама ва рнатма машиналар билан автоматик тиркалишни амалга ошириш;
- танланган тупроа ишлов бериш чуурлигини автоматик тарзда ушлаб туриш ёки згартириш;
- трактор аракатлантиришга блган тупронинг вертикал реакциясини тирлаш;
- тракторга измат крсатиш бйича ёрдамчи операцияларни (базани згартириш колеяни згартириш остовни ктариш ва бошалар) бажариш;
Гидравлик осма тизими йидаги асосий талабларга жавоб бериши шарт:
-ташкил этувчи элементлари тузилмасининг рационаллиги ва уларнинг трактордаги компоновкаси. Бу эса гидроюритманингюори ФИК ни таъминлайди ва тракторни турли машиналар билан агрегатлашда уни бошаришни автоматлаштириш имкониятини беради;
-бутун гидравлик осма тизими элементларининг ихчамлиги;
-трактор кабинасидан туриб гидротизимни ва зарурият туилса ундан ташарида бошариш улайлиги;
-фойдаланиш йналишларига кра юори универсаллиги;
-унинг увватини узайтириш бйича зарурият туилганда осон модернизациялаш имконияти;
-юори ишончлик ва хавфсизлик;
-таши таъсирлардан каиф заифланиш;
-юори даражали унификация;
Гидротизимни таснифлаш етарли даражада мураккаб блиб бунга сабаб таснифлашнинг мавжуд белгилари жуда кп.
Барча гидротизимларни компоновкасига кра уйидагиларга блиш мумкин: якка агрегатли ажратилган агрегатли ва ярим ажратилган агрегатли.
3.ГИДРАВЛИК ОСМА ТИЗИМИНИНГ АДАБИЁТЛАР БЙИЧА ТАЛИЛИ
Якка агрегатли гидротизим. Ушбу тизимда барча таркибий элементлар (насос тасимлагич цилиндр фильтр мой баки ва бошалар) битта моноблокка бирлаштирилган. Бу моноблок трактор асосига макамланиб юритма валидан (одатда ОВ дан) энергия олади.
Якка агрегатли компоновка афзалликларига тракторни гидравлик осма тизими билан жиозлаш оддийлигини ихчамлигини таши коммуникация алоаларининг йлигини киритиш мумкин. Камчиликларига эса–кам унификациялаш паст ФИК фаат бир машина билан агрегатланиш имконияти ва бошалар.
Якка агрегатли гидротизимлар НС–37 ва НС–52 “Универсал–2” ДТ–24 МТЗ–2 КПД–35 ХТЗ–7 ва ДТ–14 тракторлари учун ишлаб чиарилган эди. озирги ватда юртимизда чиаётган барча тракторлар ажратилган агрегатли гидравлик осма тизими билан жиозланган. Бу тизим якка агрегатли тизимга араганда кплаб имтиёзларга эга. Ажратилган агрегатли гидротизимнинг афзалликларига йидагиларни киритиш мумкин:
- гидравлик осма тизими компонентларини тракторга жойлаштириш рационаллиги насосни моторнинг айланишлар сонига эга валлари яинига ёки трансмиссияга тасимлагични трактор кабинасига бакни хавфсиз жойга жойлаштириш ва бошалар;
- суюликларнинг 20 МПа максимал босими ишлашга исобланган гидроагрегатларнинг юори унификацияланиши;
- гидравлик осма тизими имкониятларини кенгайтирувчи шимча гидроагрегатларни киритиш йли билан модернизацияланишни оддийлиги;
- секцияли рнатма машиналарни ажратилган олда бошариш имконияти;
- тиркама машиналарининг ишчи органларини ажратган олда бошариш имкони;
- тиркама ёки рнатма машиналар билан автоматик тиркалишини бажариш имконияти;
- тракторнинг исталган жойига гидрочиармалар рнатиш йли билан таши истеъмолчиларига увватини осон таратиши имконияти;
- гидроагрегатларга хизмат крсатишнинг оддийлиги улайлиги ва бошалар.
Ярим ажратилган агрегатли гидротизим. Баъзан агрегатларнинг бир исми яхлит блокка бирлаштирилган яна бир исми–мустаил исмлар кринишида ажратилган блади. зиюрар шассилар ДСШ–14 ва ДВСШ–16 да насос ва тасимлагич битта блокка бирлаштирилган блок трансмиссия корпусига бикр макамланган ва бунда трансмиссия мой баки вазифасини бажаради. Бунда иккита алоида чиарилган гидроцилиндрлар зи юрар шассига тиркалган рнатма–машиналарни мустаил бошаришга хизмат илади. Гидравлик осма тизими исмлари компоновкасининг яна боша комбинацияси машур блиб бунда мустаил исмлар сифатида насос ва тасимлагич ажратилган блади барча олган элементлар (мойли бак филтр ва гидроцилиндр) яхлит блокка бирлаштирилган блади. Турли модификациядан тракторлар гидротизимнинг уввати тракторга рнатилган моноблоклар сонини згартириш йли билан ва насос тасимлагични алмаштириш йли билан оширилади.
Ярим ажратилган агрегатли гидротизимлар озирги кам лланилмода ажратилган агрегатлари эса кп таралган.
Ажратилган агрегатли гидротизим. Кп таралган универсал ажратилган агрегатли гидравлик осма тизими (2.1- расм) з ичига: юритмали насос 1 ва шиш механизми; бошариш механизмига эга золотникли типдаги тасимлагич 5; фильтр 3 мой баки 2; асосий гидроцилиндр 8; чиарма гидроцилиндрлар; плат увур 4 ва эластик енг 6; беркитувчи ва тез уловчи муфталар 7; тиш штуцерлари; секинлатгич клапан ва зичловчи урилмани олади.
Баъзи тракторларнинг гидротизимлари гидроаккумляторли илашиш вазнини гидравлик оширгичларга куч ростлагичи ёки тупроа ишлов беришда чуурликни автоматик ростлаш тизимига (ЧАРТ) увват олиш гидравлик осма тизими (ОГТ) га эга.
Гидроцилиндр тртта асосий олатга эга блиши мумкин:
- поршеннинг бир томонга аракатланиши;
- поршеннинг боша томонга аракатланиши;
- гидроцилиндрдан мойинининг чизиш ва кириш йлларини ёпиш йли билан поршенни фиксациялаш;
- гидроцилиндрнинг икки бшлиини заро ва ткиш магистралига улаб йиши исобига таши таъсир натижасида поршеннинг икалла томонга эркин силжиши имконияти.
Тасимлагичга насосдан мой оими босим билан келади ва гидроцилиндрнинг тртта ишлаш вариантидан бирини таъминлайди. Бу олда тасимлагич бйича силжийдиган битта залотникка эга блиб у трт позициядан бирини эгаллайди.
1- расм. Ажратилган агрегатли гидравлик осма тизими схемаси:
–насос; 2–мой баки; 3–фильтр; 4–плат труба увур; 5–тасимлагич; 6–эластик енг; 7–тез уловчи муфта; 8–гидроцилиндр.
Агар трактор бир нечта мустаил бошариладиган гидроцилиндрлар билан жиозланган блса у олда тасимлагич ам шунча мустаил механик гидравлик электрик пневматик ёки аралаш юритмали золотникка эга блиши лозим.
Гидротизимдаги мой босими аддан ташари ортиб кетмаслиги учун тасимлагич 205 МПа босимгача ростланган салагич клапан билан жиозланади.
Гидранасос – гидротизимнинг энг аамиятли элементи исобланади. Кп олларда гидроюритманинг эффектив ишлаши унга боли блади. Энг кп таралган гидронасослар НШ типидаги бир ёки икки секцияли насослардир. Одатда гидротизимга битта насос камдан–кам иккита ёки учта насос киритилади. Насоснинг (насосларнинг) унумдорлиги гидроцилиндрнинг бирга ёки ажратилган олатда (йилган талаблардан келиб чииб) бажарган ишида поршеннинг зарурий силжиш тезлигини таъминлаши лозим.
Бир нечта мустаил шилувчи насосларни ллаш уларнинг биргаликдаги унумдорлигини згартириш имконини беради. Бу эса фойдаланувчи истеъмолчилар (цилиндрлар ёки моторлар) сони згарганда ёки уларнинг иш режимини згартириш этиёжи туилганда масадга мувофи блади.
Оир ишло хжалик ва саноат тракторларида ростланадиган ва ростланмайдиган типли аксиал–поршенли насослар ам ишлатилади. Насос мойни бакдан срувчи магистрал орали олади. Бунда бакнинг сиими насоснинг 05 . . . 08 минутлик унумдорлигига мос блиши лозим. Бакнинг тузилмаси ва шакли унинг тракторга рнатилиши жойига ва шимча бажариладиган функцияларига (масалан бакка насос рул колонкаси тасимлагич ва .к. лар рнатилган ва макамланган блиши мумкин) кра олдиндан аниланади. Шу сабабли баклар штамповка пайванд ва чяндан йилган ёки енгил алюминий отишмалари ёрдамида ясалиши мумкин.
Мойни тозалаш три фильтр ёки алмаштириладиган фильтрловчи элементли фильтр ёрдамида амалга оширилади. Фильтрлар механик бошарувли тасимлагичлар ва шестерняли насослардан узатиладиган суюлик учун 25мкм лчамли поршенли насослар ва электрогидравлик тасимлагичлар учун 10 мкм лчамли ёт заррачаларни тиб кетмаслигини таъминлайди. Одатда фильтрлар ткиш магистралига рнатилади саноат тракторларида эса босим магистралига рнатилганлари ам учрайди.
ТТЗ-100 тракторида ажратилган агрегатли гидравлик осма тизими лланилган блиб бунда НШ-32 насоси 1 мой баки 6 дан мойни труба тказгич 2 орали сриб уни айдаш трубаси 9 орали (3.1-расм) тасимлагич 4 га 10 МПа ишчи босим билан айдайди. Насос двигатель ишламаётганда вилка ёрдамида шилади. Ткиш каналига рнатилган фильтр мой баки 6 нинг ичига рнатилган. Фильтрнинг салагич клапани 025 МПа босимга ростланган. Р4075 типли тасимлагич 4 бакка горизонтал олатда рнатилган блиб унинг дастаклари 5 ташарига рнатилган. Насос 1 нинг айдаш бшлии труба тказгич 9 билан уланган. Тасимлагич асосий гидроцилиндр 8 билан труба ва шланглар орали боланган. Иккита чиарма цилиндрлар труба тказгич 3 лар ёрдамида беркитувчи муфталар ёрдамида уланади. Тасимлагич бйича силжийдиган учта золотникка эга блиб у трт позициядан бирини эгаллайди.
2-расм. ТТЗ-100 трактори гидравлик тизимининг умумий криниши:
– насос; 2 – сриш труба тказгичи; 3– чиарма гидроцилиндрларга борувчи труба тказгичлар; 4 – Р4075 гидравлик тасимлагичи; 5 – дастак; 6 – мой баки; 7 – шланглар; 8 – асосий гидроцилиндр; 9 – айдаш труба тказгичи.
Гидротизимдаги мой босими аддан ташари ортиб кетмаслиги учун тасимлагич 135 МПа босимгача ростланган салагич клапан билан жиозланади.
4.FLUED-SIM ДАСТУРИ ВА УНИНГ ИМКОНИЯТЛАРИ
FLUED-SIM-H Миcрософт Wиндоwс © дан фойдаланиб гидравлика асосларини моделлаштириш ишлари учун ув восита исобланади. Бу дастурдан Фесто Дидаcтиc Гмб&Cо. Кг ув аппарати билан бирга ёки мустаил фойдаланиш мумкин. FLUED-SIM-H Падерборн университетида Festo Didaktik GMBH&Co.KG ва Арт Сйстемс Софтwаре Гмб ртасидаги шма корхона сифатида ишлаб чиарилган.
Flued-SIM нинг асосий хусусияти САПР фаолияти ва симулятсиялар билан яин алоада блганлигидадир. Flued-SIM электр-гидротехник элеcтрон диаграммаларнинг мос кринишини беради ва компоненйлар жисмоний моделлар асосида ани симулятсияларни бажаради. Flued-SIM САПР фаолияти учун махсус илинган блиб дастур тузилганда компонентлар ртасида муайян уланишлар бор-йлигини текшириб беради.
-расм. Дастур интерфейси
Сиз FLUED-SIM дан фойдаланмочи блсанггиз Миcрософт Wиндоwс 95 © Миcрософт Wиндоwс 98 © Миcрософт Wиндоwс МЕ© Миcрософт Wиндоwс НТ © Миcрософт Wиндоwс 2000 © Миcрософт Wиндоwс ХП © Миcрософт Wиндоwс Виста © ёрдамида аракат Пентиум протсессори билан компютер керак блади. Агар оддий диаграмма чизиш ва мавжуд диаграммани талид илишни истасалар 128 МБ РАМ етарли. Биро мураккаб электрон диаграмма талид илиш учун 256 МБ РАМ тавсия этилади.
FLUED-SIM дастурини фаоллаштиришнинг учта йли мавжуд: Автоматик онлайн фаоллаштириш билвосита фаоллаштириш ва шахсий фаоллаштириш.
Автоматик онлайн фаоллаштиришда Flued-SIM фаоллаштирилган блиши ва интернетга кириш талаб илинади.
Билвосита фаоллаштиришда активизатсия мулоот ойнасида интернет манзили (УРЛ) ва индивидуал литсензия (ИД) крсатилади. БУ маълумотлар орали интернетга кириш билан компютерда шахсий фаоллаштириш калитини олиш мумкин. Flued-SIMни лицензия улагичи билан рнатишда лицензия моделига араб фаат зарур блган серверга илова илиниши керак.
Дастурни лицензия улагичига мутож блсанггиз дастур рнатиш томонидан талаб илинган калитини уланг CД жойлаштиринг. Одатда рнатиш дастури автоматик равишда бошланади л билан эмас. Бажариш тугмасини босинг ва ишга тушириш менюсидан диалог ойнаси очилади д:сетуп.ехе тадим илинади. Снгра ъъОК” тугмасини босинг. Бир неча даиадан снг рнатиш дастурининг бошланич экрани пайдо блади. Бу ерда сиз Flued-SIM ни рнатиш учун талаба версиясини ёки тли версиясини танлашинггиз мумкин.
5.МБИ МАВЗУСИНИ АСОСЛАШ
Хозирги ахборот асрида электрон дарслик ва лланмалар виртуал лабораториялар яратиш таълим муассасаларида тиладиган ув фанларидан увчилар ва талабаларнинг билим олишга диат эътиборининг кучайтирилишигамавзу мазмунига ёндашишларининг жиддийлашишига ва таълим жараёнига изиишларининг кескин ортишига олиб келиш билан бир ватда итидорли ёшларни илмий тадиотларга йналтириш имкониятини ам кенгайтирди. Фанлардан бйича лаборатория ишларини бажариш увчиларга мустакам билим бериш гаровидир.
Бундай лаборатория ишларини бажариш учун етарли асбоб-ускуналарга эга блинмаган олда виртуал лаборатория стендларидан фойдаланиш мумкин. Компютерларда дастурлаш тизими орали лаборатория урилмаларининг иммитаторларини мониторда криб жараёнларни уларнинг турли параметрларини згартириш орали кузатилади. Фанларни итишда табиий лаборатория билан бир аторда виртуал тажрибалардан автоматлаштириш тизими сифатида фойдаланиш гидравлика электротехника пневматика автоматика каби блимларини итишда виртуал тажрибалар услубидан кенг фойдаланиш масадга мувофидир.
6.ГИДРАВЛИК ОСМА ТИЗИМИНИ FLUED-SIM ДАСТУРИДА ТАДИ ИЛИШ УСЛУБИЯТИ
Ахборот технологиялари имкониятидан фойдаланган олда компьютер моделларини ув жараёнларида фойдаланиш зининг самарасини беради. Компьютер моделларини ув жараёнларида ллаш тамойиллари уйидагилар:
-Компьютер дастури тажрибани тказиш мумкин блмаган ёки тажриба кузатиб блмас даражада аракатланган пайтда лланилиши лозим.
- Компьютер дастури рганилаётган детални анилашда ёки ечилаётган масаланинг иллюстрациясида ёрдам бериши керак.
-Иш натижасида увчилар модель ёрдамида одисаларни характерловчи катталикларнинг ам сифатий ам мидорий боланишларини кра билишлари керак.
Дастур билан ишлаш пайтида увчиларнинг вазифаси турли ийинликдаги топширилар устида ишлашдан иборат чунки бу з устида мустаил ишлашга имкон беради.
1-расм. Flued-SIM-H интерфейси
Екраннинг чап исмида унинг иарархик кринишдаги таркибий кутубхонаси жойлашган. Бу лойиалаштириш янги электрон жадвалларини гидравлик электр ва раамли исмларга з ичига олади. Ойнанинг юори исмида меню сатри жойлашган сиз электрон диаграмма лойиалаштириш ва моделлаштириш учун тадим этилган барча вазифаларни бажариш мумкин. Асбоблар панели эса тез-тез ишлатиладиган меню вазифаларига улай фойдаланиш имконини беради.
Янгидан схемани тузиш учун Неw тугмачасини танлаймиз (2.2-расм).
2-расм. Дастурнинг янги дарчаси
Схемани тузиш учун Кутубхонадан керакли элементларни кетма-кетликда йииб чиамиз. уйидаги тартибда амалга оширилади.
3-расм. Гидравлик схемасини тузиш
уйидаги ойнада гидравлик элементларни тарирлаш имконияти тасвирланган. Элементларни тахрирлаш учун элементнинг устига сичонча чап тугмачаси икки марта босилади ва бизга керакли гидравлик элементни уришимиз амда параметрларини киритишимиз мумкин (2.4-расм).
4-расм. Гидравлик элементларни тахрирлаш
Елементларни бириктириш учун бириктурувчи нуталардан нутага сичонча курсорини улаймиз.
5-расм. Гидравлик элементларни болаш
6-расм. Гидравлик тизим
Тайёр блган схемани ишлатиб кришимиз мумкин. Бунинг учун компакт панелдаги Play пиктограммаси устига босамиз. Натижада тизимнинг ишлашига гувох бламиз.
7.FLUED-SIM ДАСТУРИДАН ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР ТАЛИЛИ
Трактор гидравлик тизимининг асосий хусусияти шундаки у асосан салт олатда ишлайди яъни гидравлик суюлик кичик контур бйича МПа босим оралиида айланади.
ишло хжалик агрегатини ктариш ватида тизимдаги босим 05 с ват ичида 02 МПа дан 85 МПа гача чизили ортади. Бунда гидроцилиндр штоги белгиланган масофага силжийди ва чеклагич клапан мойни цилиндрдан чииш йлини ёпади. Тизимдаги босим 70 МПа гача пасаяди ва бу босим ишло хжалик агрегатини ктаришдаги статик босимга тенг блади:
бу ерда: - ишло хжалик агрегатининг оирлиги Н;
- гидроцилиндр поршени юзаси м2;
- осма механизм елкалари муносабатидан аниланувчи кучайтириш коэффициенти.
-расм. Гидравлик тизим принципиал схемаси:
– насос; 2 – мой баки; 3 – фильтр; 4 – гидравлик тасимлагич; 5 –ДР-70 дроссели; 6 – юклама крсаткичи; 7 – куч цилиндри.
Кейинчалик агрегат белгиланган баландликда тутиб турилган олатда мажбурий тебранишлар осил блади. Тизимдаги босим чизили ортиб МПа етади. Бунда золотникни автоматик айтариш клапани ишга тушиб уни нейтрал олатга айтаради тказиш клапани эса босимни 02 МПа гача пасайишини таъминлайди.
Агар баъзи сабабларга кра тасимлагич золотниги нейтрал олатга айтмаса гидротизимда босим чизили ортади ва МПа га етади. Бунда салагич клапан ишга тушади ва босим 02 МПа гача пасаяди. Суюлик кичик контур бйича оади лекин салагич клапаннинг шарикли конструкцияси ва пружинани сииш кучи юорилиги туфайли дросселловчи эффект бирмунча юори блади.
Шу тарзда ишло хжалик агрегатини ктариш жараёни 175 20 с давом этади.
Жамият учун зарур блган моддий бойликлардан ташари миллий даромаднинг ам асосий исми айнан корхоналарда ишлаб чиарилиши сабабли корхоналар итисодиётининг олати бутун хал хжалигига тридан-три таъсир крсатади деб исобланади. Корхона айси тармоа мансублиги ва мулк шаклидан атъи назар анчалик яхши ва самарали ишласа итисодиёт крсаткичлари амда аолининг турмуш тарзи шунчалик юори блади.
Корхона – ижтимоий ишлаб чиаришнинг бош бини блиб унда илмий итисодиётнинг асосий итисодий масалалари ал этилади.
Масулотлар яратиш ва хизматлар крсатиш муайян технологик жараёнлар менат уроллари материаллари одамларнинг билими ва коъникмалари ижтимоий менат тасимоти ва кооперациялашга асосланган олда мустаил амалга ошириладиган тизимга айтилади.
Корхона иш ринларини беради иш аи тлайди солилар тлаш йли билан давлат ва ижтимоий дастурларни амалга оширишда атнашади.
Айнан корхонада масулот ишлаб чиариш жараёнлари ва ишчини ишлаб чиариш воситалари билан заро алоаси амалга оширилади.
Корхона з фаолиятини зи бошаради ишлаб чиарилган масулотни олинган соф фойдани соли ва боша тловларни тлагандан снг олган исмини тасарруф этади.
Корхоналарда ишлаб чиарилаётган масулотлар ажми ва ассортименти хилма-хиллиги хом ашё етказиб берувчилар ва аридорлар нархларни шакллантириш ресурслардан тежамли фойдаланиш кадрларни ллаш юори унумли техника ва технологиядан фойдаланиш масалалари ал этилади.
Хжалик фаолиятининг жорий ва истиболдаги вазифаларини бажариш корхоналардан уйидаги функцияларни амалга оширишни талаб илади:
ишлаб чиариш ва шахсий истеъмол учун масулотларни тайёрлаш;
масулотларни истеъмолчиларга етказиб бериш ва сотиш;
сотувдан кейин хизмат крсатиш;
ишлаб чиаришнинг моддий-техника асосини таъминлаш;
ходимлар менатини ташкил илиш ва бошариш;
солиларни тлаш бюджетга тланувчи ихтиёрий ёки мажбурий бадал ва
тловларни амалга ошириш ;
амалдаги стандартлар нормативлар ва давлат томонидан чиарилган онун оидаларга риоя илиш.
Бу функциялар корхоналарнинг ажми айси тармоа мансублиги ижтимоий инфратузилманинг мавжудлиги мааллий окимият идоралари билан муносабатларга асосланиб анилаштирилади. Бугунги бозор итисодиёти ва фан-техника тараиёти корхоналарнинг амалга оширувчи функцияларини кенгайтириши амда уларнинг фаолиятидаги ишлаб чиариш крсаткичларини янада яхшилаш учун янги вазифалар белгилаб бериши мумкин.
Итисодиётнинг ривожланишига керакли билим ва кникмаларни мабла ва кучларни киритмасдан туриб корхона ам жамият ам ривожланган итисодиётни амда моддий неъматларнинг ткинлиги ва турмуш тарзининг юорилигини талаб ила олмайди. Хозирги кунда бозор итисодиёти ишлаб чиариш кучларининг ривожланиши ва корхоналарнинг мустаил фаолият крсатишларига кенг имкониятлар очиб бериш билан бирга кадрларга уларнинг билимлари кникмалари ва малакаларига катта талаблар ймода.
Бир томондан фан-техника тараиёти иккинчи томондан эса бозор муносабатлари ва раобатчиликнинг ривожланиб бориш шароитларида менат бозорида фаатгина замонавий корхоналар итисодиётини яхши билувчи унинг балансини три тушунувчи бизнес-режа ишлаб чиаришга одир инвестицион ва боша хжалик фаолияти билан боли блган арорларни абул илишни три амалга оширувчи мутахассислар муваффаиятга эришиши мумкин.
Фан-техника тараиёти малакали кадрлар хжалик механизми ва ундан оилона фойдаланиш изланиш тадбиркорлик ташаббускорлик рабатлантириш - буларнинг барчаси итисодиётда ижобий силжишларга эришиш учун хизмат илади
АСОСИЙ ФОНДЛАР ВА АМОРТИЗАЦИЯ АЖРАТМАЛАРИ
Ишлаб чиариш жараёнида унинг муим элементлари - ишлаб чиариш воситалари ва иш кучи ртасида заро алоалар содир блади. Ишлаб чиариш воситалари зининг иш жараёнида бажарадиган ролига араб менат воситалари ва менат буюмларига блинади.
Менат воситалари - инсон менат буюмларига таъсир иладиган ва уларни згартирадиган моддий воситалар мажмуи. Ишлаб чиариш жараёнида инсон моддий бойлик яратиш масадида таъсир иладиган барча нарсалар менат буюмларидир.
Менат воситалари - асосий фондларни менат буюмлари эса айланма фондларни ташкил этади.
Саноатнинг асосий фондлари менат воситалари блиб улар ишлаб чиариш жараёнида кп марта атнашади ва секин-аста емирилган сайин з ийматини ишлаб чиарилаётган масулотга тказиб боради амда з натурал шаклини салаб олади. Хизмат муддати бир йилдан кам блган менат воситалари асосий фондларга киритилмайди. Айланма ишлаб чиариш фондлари бир ишлаб чиариш жараёнида з ийматини тайёр масулотга тла-ткис тказади амда зининг моддий шаклини батамом згартиради.
Саноат корхоналарида турли менат воситаларидан фойдаланилади. Улар ёрдамида менат буюмига таъсир илинади ва менат буюмлари инсон талабларини ондирадиган олга келтирилади.
Ишлаб чиариш жараёнида бевосита атнашадиган ёки унинг амалга ошиши учун яхши шароит яратиб берувчи менат воситаларига ишлаб чиариш асосий фондлари дейилади. Ишлаб чиаришда атнашмайдиган менат воситаларига ноишлаб чиариш асосий фондлари дейилади. Уларга турар жой бинолари клублар болалар бочалари мактабгача муассасалар мактаблар солини салаш объектлари ва бошалар киради.
Саноат корхоналарига арашли ишлаб чиариш ва ноишлаб чиариш фондлари шу корхоналарнинг асосий фондларини осил илади. озирги ватда республикамизнинг хал хжалигида ишлаб турган асосий фондларни 100% деб арасак шундан ишлаб чиариш фондларининг улуши 68 % ни ва ноишлаб чиариш фондларининг улуши эса 32% ни ташкил илади.
Саноатда ноишлаб чиариш асосий фондлариннг корхоналар асосий фондлари суммасидаги салмои ам анча катта. Ноишлаб чиариш фондларининг муттасил сиб бориши - жамиятнинг моддий ва маданий турмуш даражаси ошишининг енг муим крсаткичларидан биридир.
Ишлаб чиариш асосий фондларининг янгиланиш ва такомиллашувига саноат корхоналарини уриш реконструкция илиш ва кенгайтиришда янги асосий фондларни янада юориро техник даражада яратиш йли билан шунингдек ишлаб турган корхоналарнинг саноат ускуналарини модернизациялаш емирилган амда маънавий эскирган ишлаб чиариш фондларини янгилаш асосида эришилади.
МУТАХАССИСЛАРНИНГ ЙИЛЛИК ИШ АИ ФОНДИНИ ИСОБИ
Разряд коэффи-циенти
Минимал иш аи бйича тариф ставкаси минг сум
ЯТС бйича тариф ставкаси минг сум
шимча иш хаи (30 %) минг сум
ишчи-нинг иш аи минг сум
Ишчиларнинг ишга чииш таркиби кишисутка
Ойлик иш аи минг сум
Йиллик иш аи фонди минг сум
Дастурчи (рта махсус маълумотли)
Асосий фондларнинг йиллик амортизация ажратмасини исоби
Машина механизм ва ускуналар номи
Биттасининг баланс нархи минг сум
аммасининг умумий нархи минг сум
Амортизация меъёри %
Амортизация мидори минг сум
Кабинет жамланмаси (шкаф стол стул)
Йиллик материаллар сарфини хисоби
биттасининг нархи минг сум
Йиллик материал сарфи минг сум
Назарда тутилмаган харажатлар
Жаъми харажатларга нисбатан 3%
Электр энергия сарфини исоби
электр энергия сарфи
йиллик иш кунлари кун
электр энергия истеъмолчилар сони
йиллик электр энергия сарфи кВтсоат
электр энергия нархи кВт*сум
Йиллик сарфи минг сум
Битирув малакавий ишнинг мавзуси буйича лойиа харажатлар сметаси
Харажат мидори минг сум
Ишчиларнинг иш аи фонди
Ижтимоий суурта ажратмаси 25 %
Электр энергия сарфи
Таъмирлаш ва жорий харажатлар
Битирув ишининг бу исмида ишлаш жараёнида аёт фаолиятининг хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари куриб чиилади.
аёт фаолияти деб инсонни ар кунги фаолияти дам олиши яшаш тарзига айтилади.
Инсонларни техносферадаги фаолиятининг хавфсизлигини асосларини рганишга киришишни аввало тирик мавжудотларнинг заро ва атроф-муит билан бир-бирига муносабати трисидаги умумий билимларда ФХни рнини билишдан бошлаш керак.
ХIХ ва ХХ асрларда олимларни атроф-муитни згаришига инсонларни таъсири хавотирга келтира бошлади. Биосфера зининг хокимлигини аста-секин ёъота бошлаб инсонлар яшайдиган жойларда ишлаб чиариш ривожланиши ва табиатга таъсири натижасида техносферага айлана бошлади. Тирик ва тирик блмаган материядаги заро биологик муносабатлар физик ва кимёвий жараёнларга з рнини бшата бошлади жамиятда табиатни ва инсонларни техносферанинг негатив факторларидан мухофазалаш талаби юзага келди.
Жамиятда ва табиатда юзага келган кпгина негатив факторларнинг аввалам бош сабаби инсонларни анропоген фаолияти блиб хозирги пайтда ушбу муаммоларни ечиш учун инсоният техносферани мукаммаллаштириб одамларга ва табиатга салбий таъсирини ёъл йилган даражагача пасайтириш исобланади.
ФХнинг фан сифатидаги асосий масади- инсонларни техносферадаги негатив антропоген ва табиий таъсирлардан имоялаш амда аёт фаолияти учун (улай) комфорт шароитлар яратишдан иборат.
Яшаш сиклида инсон ва атроф-муит доимо аракатдаги «инсон-яшаш муити» тизимини осил илади.
Яшаш муити деб –озирги пайтда инсон фаолиятига унинг солиига ва авлодига бевосита ёки билвосита шу заотиё ёки четдан таъсир крсатувчи шартлаб йилган физик кимёвий биологик сосиал факторлар йииндиси блган раб турган муитга айтилади.
Бу тизимда фаолият крсатиб инсон узлуксиз энг камида иккита масалани ечади:
– оватга авога ва сувга блган эхтиёжини ондиради;
– яшаш муитидаги амда зига хшаганлар томонидан салбий таъсирларни ёъотади ва мухофаза илишни яратади.
Яшаш муитига тегишли табиий салбий таъсирлар дунё яратилибдики мавжуд блиб BIOSферадаги табиий офатлар исобланувчи илимнинг згариши ер силкиниши момаалдиро ва б. уларнинг манбалари исобланади.
Яшаш учун кураш инсонни доимо зини мухофазалаш борасида изланишлар олиб боришга ва мукаммаллаштиришга мажбур илди. Бу з ватида атроф-мухитга ам салбий таъсир крсата бошлади. ХХ асрга келиб Ер юзида BIOSферанинг кучайган ифлос зоналари юзага келди бу з навбатида исман баъзи холларда бутунлай регионал инирозга олиб келди. Бундай згаришларга уйидагилар таъсир крсатди:
Техноген авариялар ва фалокатлар. ХХ аср рталаригача инсонлар йирик миёсдаги авария ва фалокатларни амалга ошира олмаган техника ва ишлаб чиаришни мукаммаллашуви натижада улар табиий офатлардан ам тиб кетди.
одиса деб–инсонларга табиий манбаларга негатив таъсиридан зарар келтирувчи воеага айтилади.
Авария деб – техник тизимдаги инсонларни вафотисиз юзага келган ходисага айтилади. Бунда техник воситаларни айта тиклашни имкони блмайди ёки итисодий жиатдан самарасиздир. Фалокат деб – техник тизимлардаги инсонларни ваофти ёки ёъолиши билан кузатиладиган одисага айтилади.
Табиий офат деб –BIOSферани вайронловчи ер юзидаги одамларнинг лими ёки саломатлигини ёъотишга олиб келувчи фавулотдаги одисага айтилади.
Инсон з фаолияти билан табиатга бевосита таъсирида ер юзининг бир неча регионларида BIOSферанинг бузилиши натижасида янги яшаш муити – техносфера яратилди.
BIOSфера–Ер юзидаги аётни таралиш майдони блиб з ичига техноген таъсирга ёлимаган атмосферанинг уйи атламини гидросферани ва ернинг юори атламини олади.
Техносфера–инсонларнинг зини моддий ва ижтимоий-итисодий эхтиёжларини онииш масадида бевосита ёки билвосита техник воситалар ёрдамида зганган BIOSфера регионидир. Ишлаб чиариш муити – инсон иш фаолиятини олиб борадиган бшлидир.
Техносфера шароитида негатив таъсирлар техносфера элементлари ва инсонларнинг хатти-аракати асосида блади. Хар бир оимни згаришига яраша «инсон-яшаш муити» тизимини улай холатдан та хавфли холатгача згартириш мумкин.
Хавф деб – тирик ва тирик блмаган материянинг шу материянинг зига яъни одамларга табиатга моддий бойликларга зиён келтирувчи салбий хусусиятига айтилади. Хавф ФХнинг марказий тушунчаси исобланади. Хавфларни табиий ва антропоген келиб чиувчиларга ажратиш мумкин. Табиий хавфлар хароратни згариши табиий офатлар натижасида юзага келса антропоген хавфлар инсон фаолияти натижасида осил бладиган чииндилар механик иссилик электромагнит энергиясининг чииндиларини атсмосферага сув хавзаларига тушишидан хосил блади.
Мехнат фаолиятини тавсифи ва уни ташкил этиш инсон организмининг функционал фаолиятини згаришига кучли таъсир крсатади. Менат фаолиятинин турли шакллари алий ва жисмоний менатга блинади.
Жисмоний менат биринчи навбатда таянч-аракатланувчи асабий-мускул юракка кучайтирилган оирлик бериш билан тавсифланади.
Алий менат кпгина ахборот абул илиш-узатиш ишларни диатни эслаб олиш тизимини иикрлаш тизимини активлашишини талаб илади натижада узо алий юклама инсоннинг асаб тизимига юрак-томир тизимига салбий таъсир крсатади. Ушбу менат турига гипокинезия яъни инсонни аракатланиш активлиги пасайиши натижасида эмосионал кучланишга арши организмнинг реакциясининг ёмонлашуви кузатилади.узо алий менат билан шуулланиш асаб тизимига салбий таъсир крсатади: диат билан ишлаши (бир ишдан иккинчисига тиши фикрни бир ерга жамлаш) хотираси (иса муддатни ва узо даврни эслаш) ахборотни абул илишида кплаб хатоларга ёъл яди
озирги замонда тоза физикавий менат айтарли ролъ йнамайди. Физиологик классификасияга кра ишларни мускулларни сезиларли аракати билан амалга ошадиган турига менатни механизасиялашган шаклига автоматлашган ва ярим автоматлашган ишлаб чиаришга конвейерда ишлайдиган шаклига узодан туриб бошарадиган ва интеллекуал менат турларига блинади.
Оператор иши юори даражадаги асабий- эмосионал кучланишни ва жавобгарликни талаб иладиган иш блиб иса муддатда катта ажмдаги ахборотни айта ишлашига три келади.
Инсон энергиясининг сарфи мускулли ишларнинг интенсивлигига ахборот билан тйинганлигига эмосионал кучланишга боли блади. Кунлик знергия сарфи алий менат илувчиларники 105 117 МДж; жисмоний менат билан шуулланувчиларники эса –125 155 МДж ни ртача оирликдаги менат биан шуулланувчи хирурглар. станокда ишловчиларнинг энергия сарфи –125 155 МДж; оир менат билан банд одамлар- металлурглар кон ишчилари шахтерларнинг кунлик энергия сарфи 163 18 МДж ни ташкил этади.
Менатнинг жисмоний оирлиги деб одамдан менат илаётганда асосан мускулларининг зриишини амда керекли энергияни талаб илувчи юкламага айтилади. Улар статик ва динамик ишларга блинади.
Статик ишда менат уроллари ва предметлари бир ерда залмас холатда блиб ишчи ам бир хил ишчи холатда менат илади.
Динамик иш мускуллар исариши билан кечадиган жараён блиб бунда инсон менат илиш жараёнида зи аракатланиши ва маълум мидордаги юкларни ташиши билан кечади энергия сарфи мускулларни кучайган холда ушлаб туришга амда механик эффект учун сарфланади. лда ктарадиган юкнинг максимал оирлиги аёллар учун 10кг дан эркаклар учун 30 кг дан оши ишлар оир иш исобланади.
Менат зрииши деганда ахборотни абул илиш ва айта ишлаш учун инсон миясининг зр бериб ишлаши натижасида организмнинг эмосионал юкламасига айтилади. Бундан ташари зрииш даражасини баолашда уйидаги эргономик крсаткичлар назарда тутилади: ишнинг сменалиги ишчининг иш холати аракатланиш сони ва х.к.
Менатни гигиеник классификасияси бйича 4 синфга блиш мумкин:
Оптимал иш шароитида менат самарадорлигининг максимал одам организмининг минимал зрииши таъминланади.
Ёъл йилган менат шароитида атроф-муитнинг ва иш жараёнининг шундай даражаси билан тавсифланадики у иш жойлари учун рнатилган гигиеник меёрларидан ошиб кетмаслиги таъминланади.
Зарарли иш шароитида инсон организмига кнгилсиз таъсир этувчи зарарли факторлар гигиеник меёрлардан ошиб кетган хола тушунилади.
Экстремал иш шароитида иш сменаси ёки унинг бир исмида ишчининг аётига кучли касбий жарохатларга олиб келиши мумкин блган ишлаб чиариш факторларининг даражаси билан тавсифланади.
Инсонни иш фаолиятини самарадорлиги кп жихатдан иш уролларига организмнинг ишлаш обилиятига иш жойини ташкил этиш ва ишлаб чиариш мухитининг гигиеник факторларига болидир. Иш фаолиятининг самарадорлигини оширувчи энг муим факторлардан бири менат фаолиятида кникма ва моирликнинг такомиллашуви исобланади.
Юори даражадаги турун иш самарадорлиги доимий менат илиш билан дам олишни узлуксизлиги таъминланиши натижасида юзага келади.
Ишлаш обилияти деганда маълум муддатда ишнинг сони ва сифати билан тавсифланадиган инсон организмининг функционал имкониятларининг катталигига айтилади. Менат фаолиятида организмнинг ишлаш обилияти ват бйича згаради. Менат илиш жараёнида инсоннинг холатини бир-бирини алмаштирувчи уч фазага ажратиш мумкин:
-ишлаш обилиятини ошиш фазаси бу ватда ишлаш обилияти бошланич даврдан иш характерига ва инсонннинг индивидуал хусусиятига араб секин аста ктарилиш даври бир неча минутдан 1.5-2 соатгача давом этади;
-юори турун ишлаш обилияти фазаси бу фазага юори менат крсаткичларига кам энерия сарфи билан эришиш хосдир унинг давомийлиги ишнинг оирлигига араб 2-2.5 саот давом этади.
- ишчининг асосий ишчи органларининг чарчаш хисси билан кечадиган иш обилиятининг пасайиш фазаси.
Иш жойини иш уролларини три лойихалаш эркин менат шароитини яратиш иш самарадорлигини оширади чарчашни камайтиради ва касбий касалликлар келиб чииш хавфини олдини олади.
Иш жараёнини ташкил этишда ишловчининг антропометрик ва психофизиологик хусусиятини эътиборга олиш керак тик туриб ишлаш чоида ишчи ускуналарни жойлаштиришда аёллар билан эркакларнинг бйи ртача 111 см га ёнга чзилган лларн 62 см га трига чзилган ллар фари 57 см га тириб ишлаш чоида эса аёлларнинг танаси эркакларникидан 98 см га паст эканлигини назарда тутиш керак.
Иш юзасининг баландлигини бажарилаётган ишнинг оирлигига характерига ва анилигига араб 12.2.032–78 ва 21998–76 ДАВСТ да берилади.
Операторнинг ишлаш обилиятига машина ва механизм пулътларини три танлаш ва жойлаштириш салмоли таъсир крсатади. Пулътларни рнатишда шуни яхши билиш керакки бошини бурмай криш зонаси120° ни бошини буриб криши – 225° тепага 30° ва пастга эса 40°ни ташкил этади.
Иш ва дам олишни навбатма-навбат амалга ошириш ишлаш обилиятини юори турунлигини таъминлайди. Бундан ташари иш давомидаги зарурий микропаузалар бутун иш ватининг 9 10 % ни ташкил этиши керак.
Инсоннинг фаолият крсатиши учун зарур шартлардан бири хонада зининг нормал тана харорати 365 °Сни таъминловчи метеорологик шароитни яратишдан иборатдир .ундай таъминланиш жисмоний иш илганда танадаги иссилик балансини ва энергия таъминоти даражасини ай даражада бузилишига боли.. ртача оирликдаги ва оир жисмоний ишни бажарганда тана арорати згариб туради. Инсон ички органлари +43 °С дан минимал +25 °С блган ароратни ктара олади.
Иссиликни салашда инсон териси муим ролъ йнайди. Нормал шароитда кийим остидаги тери арорати 30 34 °С ни ташкил этади.
Микроилим технологик жараённинг физикавий иссилик ажратишига амда илимга йил фаслига иситиш шароитига ва шамоллатишга болидир.
Атрофдаги предметларнинг арорати ва организмга физик юклама маълум ишлаб чиариш муитини тавсифлайдиган параметрлар блиб олган параметрлар исобланмиш одамни раб турган аво арорати аракати ва атмосфера босими микроилим параметрлари деб номланади.
Микроилим параметрлари инсонни саломатлигига ва ишлаш обилиятига бевосита таъсир крсатади. аво арорати 30 °С дан ошганда одамнинг ишлаш обилияти пасая бошлайди. Кескин авонинг згариши натижасида инсон саломатлиги ёмонлашади махсус мосламаларсиз инсон бир неча даика 116 °С гача аводан нафас ола олади. Шу билан бирга аво аракатининг тезлашиши ам конвектив иссилик ажралишини тезлаштириб саломатлигига салбий таъсир тказади.
Саноат корхоналарининг исси цехларида кпгина технологик жараёнлар юори ароратда амалга оширилади. 500°С гача изиган юза 740 076 мкм тлин узунлигида инфраизил иссилик нурларни сочади. Ундан юори ароратларда эса улътрабинафша нурлар ам юзага келади.
Инфраизил нурлар организмга асосан иссилик таъсирини тказади натижада танада биокимёвий силжишлар пайдо блиб. он айланиши пасаяди натижада юрак-томир ва асаб тизимларининг фаолияти бузулади
Атмосфера босими инсоннинг нафас олиш ва зини яхши хис илишига катта таъсир крсатади. Босимнинг згариши натижасида инсоннинг фаолиятини сустлаштириши пка ажмининг исаришига нафас мускулатурасини олиш-чиариш кучининг ошишига бу з навбатида нафас олиш частотасининг ошишига сабаб блади.
Атроф-муит билан инсонларнинг заро иссилик алмашинуви микроилим праметрларига боли блиб арорат табиий шароитда -88 дан +60 °С гача аво аракати 0 дан 100 мс гача атмосфера босими 680 дан 810 мм с.у. згаради.
Термобошарув деб инсон танасининг ароратини згармас мидорда ушлаб туришни бошариш жараёнига айтилади. Бу жараён асосан уч хил ёъл билан амалга ошади: биокимёвий яъни инсон танасидаги оксидланиш жараёнининг интенсивлигини згариши натижасида он айланиш ва тер чииш интенсивлигини згариши натижасида рй беради. тос=18 °С φ = 60 % w = О да инсон з танасидаги намликни 18 % тер орали ёъотса +27 °С бу крсаткич 30 % ни ташкил этади. Микроилим параметрлари организмдаги модда алмашинувига салбий таъсир илмаса ва термобошарув тизимида кучайганлик сезилмаса бундай шароит комфорт ёки оптимал шароит дейилади.
Ишлаб чиариш микроилим меёрлари менат хавфсизлиги стандартлари блган ГОСТ 12.1.005–88 «Ишчи зона авосидаги умумий санитар-гигиеник меёрлар»да айд илинган блиб микроилим крсаткичларининг ар айсиси йил фаслига сову +10 °Сдан паст ва или +10 °С юори блган кийиниш характерига ишлаб чиариш интенсивлигига яъни организмнинг энергия сарфига араб енгил (1 категория) 174 Вт энергия сарфланадиган ишлар ртача оирликдаги ишлар (2 - категория) 175 232 Вт 10 кггача юк ташувчи ишлар оир (3- категория) 290 Вт дан орти энергия сарфи блган ишлар иссилик ажралишига кра меёрланади.
Иссилик ажралиш интенсивлигига кра саноат корхоналарининг хоналари ани ажралувчи иссиик бйича гурухланади. Агар ажралиб чиаётган иссилик хонанинг ички ажмида 1 м3 майдонга 23 Вт блса нормал холат исобланади. Технологик ускуналарнинг юзаларини исиши натижасида ишловчиларнинг иссилик нурланиш мидорининг интенсивлиги 35 Втм2 дан ошмаслиги керак.
Очи иссилик манбаида (металлнинг изиши шиша эритишда алангада) интенсивлиги 140 Втм2 дан ошмаслиги керак
1.005–88 ДАВСТ кра ишлаб чиариш хоналариниг иш зонасида оптиал ва ёъл йилган микроилим шароитлари рнатилиши керак.
Оптимал микроилим шароити – микроилим параметрларининг шундай ийматларики уларнинг бутун иш мобайнида иш зонасидаги таъсири ишчига комфорт иссилик бериши натижасида ишлаш обилиятини юори даражада блишини таъминлайди.
Йл йилган микроилим шароитида– микроилим параметрлари танада термобошарув тизимига таъсир крсатиши натижасида ишлаш обилиятини пасайиши билан бирга инсон саломатлигига зарар келтирмайдиган шароитдир.
Микроилим параметрларини бир текисда ушлаб туришда коллектив мухофаза воситалари блган: иссилик ажралмаларини бир ерга жамлаш хоналарни умумий вентиллясиялаш ва кондисионерлаш муим ролъ йнайди.
Сову аво таъсиридан мухофазалашда иссиликни тиришлардан чииб кетмаслиги шахсий мухофаза воситалари иш ва дам олишни тартиблаш алохида рин эгаллайди.
Шамоллатиш деб- хонадан ифлосланган авони чиариб рнига тоза авони киритишни таъминловчи ва бошарувчи аво алмашинувига айтилади.
аво аракатига кра табиий ва механик шамоллатишга блинади. Табиий шамоллатиш деб аво массасининг аракати хона ташарисидаги босим билан ичидаги босим айирмаси натижасида юзага келадиган тизимга айтилади.
Три танланган ва расионал бажарилган ишлаб чиариш корхонаси хоналарининг ёрулиги ишчиларга ижобий таъсир крсатади иш самарадорлигини ва хавфсизлигини оширади чарчо ва жароатланишни олдини олади.
Кринвучанлик В объектни кз орали илай олиш хусусиятини тавсифлайди. У ёритилганликка объектни катталигига уни ёринлигига объектни фон билан контрастлигига экспозисиянинг узунлигига болидир.
Саноат корхоналарини ёритишда табиий ёрулик яъни уёш нуридан тушаётган ва сунъий ёрулик яъни ёритувчи электр манбалари ёрдамида юзага келганамда аралаш ёритиш манбаларидан фойдаланилиди
Конструктив равишда табиий ёруликни ён томондан ( бир ёки икки табаали) дераза ва тиришлардан тушувчи юоридан аэрасия ва томга урилган махсус тиришлар орали амда аралаш холда тушувчиларга блинади.
Сунъий ёруликни эса умумий ва комбинасиялашганга блинади. Бажариладиган фунцияларига кра сунъий ёритилганлик ишчи авариявий махсус блади.
Ишлаб чиаришдаги ёритишнинг асосий вазифаси бажараётган ишини кра олиш тавсифига монанд иш жойидаги ёруликни бир меёрда таъминлаб беришдан иборат. Ялтиллашлар кескин соялар юзага келмаслиги иш жараёнини ва самарадорлигини пасайишини олдини олади.
Ишлаб чиаришдаги табиий ва сунъий ёрулик иш характерига ёритиш тизими ва турига фон контрастлигига араб СМ ва 23-05-95 га асосан регламентланади.
Cунъий ёрулик сонли яъни минимал ёритилганлик Эмин ва сифат крсаткичи саналмиш пулъсасия коэффисиенти ке меёрланади. Сунъий ёруликни ёритиш манбалари а тизимларига кра меёрлаш абул илинган. Газразрядли лампалар учун ёритилганлик нинг меери уларни ёрулик бериш обилиятининг катталиги сабабли издирувчи лампаларга нисбатан юоридир.
Дунё бйлаб фан- техника тараиётининг жадал ривожланиши натижасида табиий ресурслардан хжалик масадларида кпро фойдаланилмода. Шунингдек дунё аолиси сонининг йилдан йилга сиши натижасида ози- оват ёили кийим- кечак ва боша зарурий махсулотларни кпро ишлаб чиаришга этиёж ортиб бормода. Бу эса ер майдонлари ва рмонларнинг жадал суръатларда исаришига чл сахроларнинг бостириб келишига тупро сифатининг бузилишига атмосферанинг озон атламининг емирилишига ер авосининг ртача хароратини ортиб боришига ва боша салбий холатларга сабаб блмода.
Ер шарининг аво обииги атмосфера дейилади. Атмосферанинг ифлосланиши деганда унинг таркиби ва хоссаларининг инсон саломатлиги айвонлар симликлар ва экосистемаларга таъсир крсатадиган згаришлари тушинилади. Бугунги кунда атмосферанинг сунъий ифлосланиш манбаларига энергетика саноат корхоналари транспорт маиший чииндилар ва бошалар сабабчи блмода. озирги унда атмосфера ифлосланишининг 75% табиий манбаларга 25% сунъий манбаларга три келади.
Республикадаги асосий саноат тармоларида зарарли бирикмаларни ушлаб олиш ва зарарсизлантириш талаб даражасида эмас. Корхоналарда чанг- газ тозалаш урилмалари билан ифлосланганлик 85%ни ташкил илади ва уларнинг иш самарадорлиги 7086% блиб урилмаларнинг 77%и эскирган ва яхши ишламайди. Корхоналар учун авони белгиланган мидордан ортича ифлослагани учун тлов ва жарималар белгиланган.
Саноатда атмосферанинг ифлосланишининг камайтириш учун:
-янги тозалаш урилмаларини ишга тушириш ва самарадорлигини ошириш;
-кам чииндили ва чииндисиз технологияларни жорий этиш;
-зарарли корхоналарни четга чиариш ва боша тадбирларни амалга ошириш зарурдир.
Саноат корхоналарида хосил бладиган турли саноат чииндиларини тозалаш улардан самарали фойдаланиш бугунги кундаги энг долзарб масалалардан биридир. Масалан тимачилик корхоналарида хосил бладиган чанглар тозалаш мосламаларида ушлаб олингандан снг улардан уйидаги усуллар билан фойдаланиш мумкин:
Хомашё сифатида (ёки тайёр масулот сифатида)
Чанг осил блган корхонанинг зида уни айтадан ишлатиб фойдаланишни ташкил этиш йли билан.
Боша ишлаб чиариш корхоналарида масулот ишлаб чиариш учун фойдаланиш.
Таркибидан фойдали компонентларни ажратиб олиш учун айта ишлаш.
Чангни баъзи физик- кимёвий хусусиятларда фойдаланиладиган жараёнларда ишлатиш.
Демак корхонада хосил блувчи чииндиларни ушлаб олиш ва уни керакли масадга йналтириш ишлари три олиб борилса ам атроф муит ифлосланишини олди олинади ам итисодий муаммо барам топади. Экология муаммоси давримизнинг энг долзарб муаммоларидан бири блиб олди. Унинг хавфи хатто ядро хавф- хатаридан ам дахшатлиро блиб бутун ер шари халларини ташвишга солмода. «Асрлар туташ келган паллада бутун инсоният мамлакатимиз аолиси- деб ёзади И.А. Каримов – жуда катта экологик хавфга дуч келиб олди. Буни сезмаслик л овуштириб тириш з- зини лимга махкум этиш билан баробардир».
Табиат бу- тирик организмдир у ар бир бузилган ери учун инсондан шаватсиз равишда ч олиши мумкин. Хозирда атроф- мухитни салаш соломлаштириш энг долзарб муаммолардан биридир. Дунёнинг барча минтааларида йирик саноат марказлари транспорт воситалари атроф- мухитни ифлослантираётганлиги катта- катта рмонларни кесилиб тугатилаётгани денгиз ва океанларни захарланаётганлиги хайвонот ва симликлар оламидаги турларнинг тобора камайиб бораётганлиги сир эмас. збекистон Республикамиз азалдан з табиатининг гзаллиги Билан оламга машхур блган ва бу худудда адимдан чорвачилик дехончилик суориш иншоотларини уриш баличилик ипакчилик пахтачилик ва асаларичилик ривожланган. Аждодларимиз злари яшаган масканни босинчилардан химоя илганлар унинг табиатини асраб авайлаганлар доим авлодларга озод ва обод Ватанни олдириш учун харакат илганлар. Атрофимиздаги табиат миллионлаб йиллар давомида юзага келган хамда зининг мураккаб онуниятларига риоя илган холда яшайди. Ана шу табиат билан инсон ртасида мураккаб мувозанат мавжуд.
Республикамизнинг мустаилликка эришиши экология муаммоларини хал илиш инсонни табиатга блган муносабатини Янги босичга ктариш имконини беради. Хозирги кунда табиатни мухофаза илиш вазифаси тинчликни салашдан кейинги ринда турадиган энг долзарб муаммолардан биридир
Сайёрамизда хар йили 70 млн. тонна захарли газ 50 млн тонна метан 13 млн. тоннага яин азот куюндиси чиарилмода океанларга 10 млн. тонна нефть ва нефть махсулотлари сув хавзаларига 32 км3 ифлос саноат сувлари уйилмода. 11 млн. гектар рмон кесилиб кетмода ва ёниб кетмода.
Орол ва орол бйидаги экологик танглик келтираётган моддий ва маънавий зарар бутун инсониятни ташвишлантирмода. Тожикистоннинг Сурхандарё Билан шни шахри Турсунзодадаги алюминий заводи Сурхандарёнинг шу жойга яин халлари хаёти ва саломатлигига хамда табиатига хавф солмода.
Республикамиз Конституциясининг 55- моддасига биноан «ер ер ости бойликлари сув симлик ва хайвонот дунёси хамда боша табиий захиралар умумий бойлигимиздир. Улардан оилона фойдаланиш зарур ва улар давлат мухофазасидадир» деб таъкидланган. Конституциянинг 50- моддасида «Фуаролар атроф- табиий мухитга эхтиёткорона муносабатда блишга мажбурдирлар» дейилган.
Экологик ахволни соломлаштириш атроф-мухит мухофаза илиш итисодий ижтимоий сиёсий ва боша омилларга боли. Улар орасида экологик таълим ва тарбиянинг ахамияти каттадир. Ёшларда экологик онгни шакллантиришда адимги миллий воситалардан фойдаланиш зарур.
Экологик вазиятни соломлаштириш учун давлат маъмурий йл Билан жуда кп вазифаларни белгилаган. Энди хамма гап жамият аъзоларини табиатга блган муносабатини згартиришдадир. Кишиларда экологик онг маданиятини шакллантириш лозим.
Оила тарбиясида хам экологик тарбияга ката эътибор берилиши керак. (болани она заминга табиатга оар сувга нонга жониворларга симлик дунёсига эъзоз иззат хурмат юзасида тарбиялаш)
Оила тарбиясида хам экологик тарбияга болалар бочаларида мактабларда олий ув юртларида инсон она табиатнинг бир благи эканлигини уларнинг онггига сингдиришдан бошлаш керак. Ишлаб чиаришнинг барча сохаларида барча манбаларида збекистон Конституциясидан келиб чиан холда табиатни мухофаза илиш хар бир фуаронинг бурчи эканлигини кишиларнинг онгига сингдириш зарур. Табиатни мухофаза илиш онунининг 4 моддасида (1993 йил 9 декабрда збекистон Олий мажлиси томонидан абул илинган Табиатни мухофаза илиш трисидаги онун) андай мутахассис тайёрланишидан атъий назар барча рта олий ув юртларида фуароларнинг хаёти учун табиий мухитга эга блиш хууини таъминлаш учун экологик увнинг мажбурийлиги белгилаб йилган. Фан техника воситалари атроф- мухитни зарарли чииндилар Билан ифлосланишини истисно этишга тла имкон бермаётган хозирга ватда атроф- мухитни кишилар хайвонлар ва симликлар дунёси учун хавфсизлигини кафолатловчи стандартларни ишлаб чииш мухим ахамиятга эга. Уларни ишлаб чиишда стандартлар халаро ташкилоти унинг кмиталари ва баъзи мамлакатларнинг стандартлаш миталари мухим рол йнайди.
Хар бир технологик жароён лойихаланаётганда унинг албатта атроф- муитга крсатадиган таъсири албатта илмий жихатдан рганилиб чиилиши шарт эканлигини унутмаслигимиз керак.
Лойихаланаётган малакавий битирув ишида ам атроф муитга бир анча турли кринишдаги чииндилар ажралиб чиади. Чииндилар икки хил блади. Биринчидан энергетик чииндилар жумладан шовин тебраниш турли нурланишлар иккинчидан ашёвий чииндилар жумладан оава сувлар зарарли газлар атти чиинди уюмлари. Металлар билан ишлаш холатларида жуда кп метал чииндилари- иринди ажралиб чиади.
Хозирги кунда олимлар томонидан ар бир чииндини тозалаш ёки уни зарарсизлантириш учун турли усуллар ишлаб чиилган.
ар бир усул ажралаётган чииндининг агрегат холат физик- кимёвий хусусияти мидори концентрацияси харорати андай манбадан ажралаётганлигига араб танланади.
Технологик жараёнини ишлаб чиишда атроф мухитга ажралиши мумкин блган турли саноат чииндилари жумладан турли оксидлари захарли газларлар чанглар метал ириндилари ва бошаларни олдини олиш масадида корхонага турли тозалаш урилмалари жумладан абсорберлар каталитик тозалаш урилмалари енгли фильтрлар рнатилишини тавсия этамиз.
Уларни жадвал кринишида уйидаги жадвалда акс эттирамиз.
лланиладиган тозалаш усуллари ва тозалаш урилмалари
ТТЗ-100 тракторининг фаолияти
Адсорбцион тозалаш урилмалари
Каталитик тозалаш урилмалари
Енгли филтрлар тиндиргичлар шовин тутгичлар аммортизаторлардан ва прокладкалар
Корхонада газларни оддий усулда чанг чктирувчи камераларда олиб олинади.
Чанг холидаги газ оими тиндириш камераси ичига кириб юори аватга урилади ва йирик чанг зарралари пастдаги биринчи бункерга чкади . Кейин газнинг йналиши згаради. Улар пастги тсидан тиб яна юорига тилади.
Бу чанг тутгич камерага кирган барча зарарли газ шимчаларини чангларни ушлаб олмайди бор йи 58% зарарли газ шимчаларини ушлаб олиш имконига эга. Бу камеранинг хажми нисбатан жуда катта.
Механик усулда газ чииндиларини тозалашнинг самаралилиги кпинча чанг зарраларининг йирик ёки кичиклигига болидир. Бу усулда атти йириклиги 40 мкг блган чанг зарраларини ушлаб олиш жуда ийин. Улар тозаланган газлар билан биргаликда атмосферага чииб кетади.
рнатилиши тавсия этиладиган чанг тозалаш аппаратларидан Яна бири бу циклонлардир. Махсус чанг ушлагич циклони аппаратига чанг юори исмдан кириб келади. Газ оими циклон ичида айланиб пастки бункерга араб харакатланиб чанг зарралари чкади уларнинг хажми 5-40 мкмкатталикда блади. Тозаланган газ оими ртада катта труба орали тепага араб харакатланади.
Циклонга келаётган газ оими катта босим билан киради. бунинг учун катта мидорда электр энергия сарфланади. Бу усул билан чангдаги зарарли чанг зарраларини 997% ини ушлаб олинади.
- физик омилларни камайтириш учун шовин тутгичлар ( шумоуловители шумоизоляция) титрашни камайтириш учун махсус аммортизаторлардан ва прокладкалардан фойдаланишни таклиф этаман.
Ичимлик сувини тоза ва соф холда салаш учун сув айланиши тизимида ёпи фойдаланиш усулини ташкил илиш лозим.
Сувдан фойдаланишда тежамкорлик ва оилона фойдаланишни йлга йиш учун ташкилотларда уйидаги йналишларда иш олиб бориш истиболли хисобланади.
- Сувсиз ёки кам сув билан ишлайдиган технологияни ишлаб чииш ва шунга риоя илиш. айси сохада блса хам имкон адар сувни кам ишлатиш.
Юорида крилган чора тадбирлар ва тавсиялар амалга оширилиши натижасида нафаат атроф- мухит ифлосланишини олди олинибгина олмайди балки ажралаётган чииндилар ушлаб олиниб бирор бир керакли масадларда фойдаланилади. Чунки ажралиб чиаётган чиинди хам маълум бир кимёвий таркибга эга модда.
Демак ар андай чиинди айси саноат тармоидан ташланишидан атий назар албатта ушлаб олиниши тозаланиши ва зарарсизлантирилиши лозим.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
Рахбарият адабиётлари
1. Каримов И.А. Жаон молиявий-итисодий инирозидан збекистон шароитида чиишнинг йллари ва чоралари. Тошкент 2009.
Под обей редакцией И.П. Ксеневича В.М. Шарипова “Трактор. Конструкция.” Машиностроение М; 2000г.
Ахбор Рахимов Тракторларни лойихалаш ва хисоблаш. Тошкент -1996
А Хамидов Кишлок хужаликтехникасига оид лугат –справочник. Тошкент -1981
Норенков И.П. «Система автоматизированного проектирования» Москва 2000.
Ли Кунву. «Основ САПР (СADСAMСAE)»
Рахимов А.Р. «Тракторларнинг асосий механизмларини лойиалаш» Тошкент -1994
Чекмарев А.А. Инженерная графика. М. 2004.
И.Б.Барский Конструирование и расчет тракторов. Москва *Машиностроение* 1980..
Waller. D Werner H. Copyright by Festo Didactic GmbH & Co. D-73770 Denkendorf 2002
Ёрматов .Ё. ва бошалар. аёт фаолияти хавфсизлиги. –Т.: “Алоачи” 2009. – 348 б.
. Йлдошев ва бошалар. Менатни мухофаза илиш. -Т.: Менат 2005.
Нигматов И. Тожиев М. Х. "Фавулодда вазиятлар ва фуаро муофазаси" Дарслик.-Т.: Итисод-молия. 2011. -260 б.
Тожиев М. Х. Нигматов И. Илхомов М. Х. «Фавулодда вазиятлар ва фуаро муофазаси» ув лланма. –Т.: “Итисод-молия” 2005. -195 б.
Интернет маълумотлари
e-mail: didde.festo.com
up Наверх